ساروج، مواد تشکیل دهنده و خواص آن در بناهای قدیمی و روشهای تخریب آن

با توجه به بررسی های انجام شده و به دلیل چسبنده بودن خاک رس، خاکستر و آهک علت استفاده از ماسه در ملات ساروج احتمالاً افزایش کارایی ملات بوده است.

همچنین در بعضی مواقع که مواد اصلی تشکیل دهنده ساروج کمیاب بوده و یا برای به دست آوردن ساروج هایی با خاصیت های مختلف از ماسه استفاده می شده است.

ساروج یکی از ابتکارات معماری قدیم ایران زمین برای ساخت بناهای مقاوم و مستحکم مانند پل ها ، آب انبار ، سد ، آبگیر و پی سازه های بلند است. ساروج از نظر استحکام از سیمان محکم تر است و درگذشته به عنوان یکی از مصالح ساخت و ساز مورد استفاده قرار می گرفته است.

علاوه بر ساخت و ساز یکی از کاربردهای دیگر این ماده سخت برای دفن گنجینه ها بود تا از آنها به خوبی حفاظت کند. این ماده به دلیل سختی و نفوذناپذیری همواره باستان شناسان و گنج یاب ها را به دردسر انداخته است.

انواع مختلفی از این ترکیب وجود دارد که از نظر استحکام، ساروج سیاه رتبه اول را داراست و بعد از آن نوع طلسی ، سفید و خاکستری قرار دارد که بیشتر برای دفن گنجینه ها مورد استفاده قرار می گرفتند. جالب است بدانید تاکنون ۶۰۲  نوع ساروج شناخته شده است . برای کسب اطلاعات بیشتر در این رابطه با ما در نشریه جهان شیمی فیزیک همراه باشید.

تاریخچه کاربرد ساروج

ساروج قدیمی ترین ملات ایرانی است که زمان دقیق تولید آن مشخص نیست ولی نمونه هایی با قدمت ۷۰۰ ساله در ایران پیدا شده است. آخرین باری که در ایران از این ماده استفاده شده حدود هشتاد سال قبل و در ابتدای دوره پهلوی بوده و بعد از آن دیگر مورد استفاده قرار نگرفته است.

شایان ذکر است که هیچ سازه ساروجی تاکنون در ایران کشف نشده است ولی این ماده به عنوان پی در بسیاری از بناها مورد استفاده قرار می گرفته است. سی و سه پل اصفهان مشهورترین سازه ای است که پایه های آن از این ملات سخت ساخته شده است.

روش تولید ساروج

برای تولید این ماده سخت از مواد طبیعی موجود در هر منطقه ای استفاده می شده است. ولی بطور معمول برای تولید آن خاک رس و آهک را به نسبت ۶ و ۴  ترکیب کرده و گل بدست آمده را دو روز ورز می دادند. سپس خاکستر کوره‌های حمام را با مقداری مواد الیافی لوئی (تخم و پرزهای نوعی نی) به آن اضافه کرده و برای مخلوط شدن با چوب هایی به قطر ۱۰ سانتی متر آنرا می کوبیدند. این ترکیب معمولا به دو روش سرد و گرم تولید می شد. با توجه به سختی روش تولید در آن زمان ساروج به عنوان یکی از مصالح گران قیمت محسوب می شد و تولید آن کاملا در انحصار ثروتمندان بود.

انواع ساروج

ساروج گرم

در روش گرم کلوخ های آهک رس دار که به روش بالا تولید می شد را می کوبیدند تا نرم شود سپس آن را با کاه و آب مخلوط کرده، گل حاصل را با ضخامت ۱۰ سانتی متر روی زمین پهن می کردند تا خشک شود. سپس آنها را پخته و آسیاب می کردند رنگ این نوع ساروج  لیمویی یا قهوه ای روشن است. این نوع بیشتر در شهرهای حاشیه خلیج فارس مشاهده شده و مشهورترین آن متعلق به بندر خمیر است.

ساروج سرد

برای تولید ساروج سرد ابتدا آهک شفته را با خاکستر، ماسه بادی، خاک رس و لوئی مخلوط می کردند سپس آنرا خشک و آسیاب می کردند. افزودنی های مختلفی برحسب کاربرد به این ماده اضافه می شد که شامل موی بز یا گوساله، سفیده تخم مرغ، موی انسان و چربی گوساله بودند.

کاربرد ساروج

این ترکیب به دلیل سختی و نفوذناپذیری بیشتر در برای بناهایی استفاده می شد که نیاز بود از ورود آب به آنها جلوگیری شود. بیشترین استفاده از این ماده در حمام ها ، حوض ها ، پل ها و آب انبارها بود. این ماده به دلیل سطح صاف و براقی که ایجاد می کرد حتی در تزئینات ساختمان نیز مورد استفاده قرار می گرفت.

روش های تخریب ساروج

با تمام سختی که این ترکیب دارد در حال حاضر روش هایی برای از بین بردن آن کشف شده است. یکی از راهها استفاده از حلال ها برای از بین بردن مواد تشکیل دهنده آن است ولی می توان از مواد دیگری که به عنوان دشمن ساروج یاد می شوند هم استفاده کرد. در ادامه این ترکیبات بطور کامل شرح داده شده اند.

حلال ساروج

برای از بین بردن این ترکیب سرسخت که قابلیت انحلال خیلی کمی در آب دارد می توان از کلروفرم ، سولفورکربن ، تتراکلریدکربن ، ترکیبات آروماتیک ، اولفین‌ها ، نفتن‌ها و متان‌ها استفاده کرد.

از بین بردن ساروج

مواد منبسط شونده مانند کتراک به عنوان دشمن ساروج ذکر شده و می توانند این ماده را تخریب کنند. این مواد در ترکیب با آب سرد طی زمان کوتاهی منبسط شده حتی سنگ ها را تخریب می کنند. قابلیت انبساط کتراک به حدی است که می توانند فشاری معادل  Kg/Cm2500 و یا Mpa 5 بر دیواره های محل مورد کاربرد وارد نمایند . این میزان فشار به راحتی بلوک های سنگی یا سیمان را بدون ایجاد آلودگی صوتی و زیست محیطی تخریب می کند. بنابراین کتراک یک ساروج شکن است.

خرد کردن ساروج

روش دیگر از بین بردن این ترکیب ، خردن کردن آن است که در انواع ساروج ها متفاوت است. همیشه اگر با ساختاری مواجه شدید که ترکیبات آنرا نمی شناختید باید بر اساس جهت شکل گیری آن بفهمید  از کدام قسمت شروع به تخریب کنید. بدین ترتیب سخت ترین ملات بی آب آهکی ایرانی نیز قابلیت تخریب خواهد داشت.

روش های تشخیص ساروج

از آنجاییکه ترکیبات سخت زیادی در طبیعت وجود دارد نمی توان با اطمینان آنها را ساروج دانست مگر اینکه آزمایشاتی انجام دهید. یکی از ساده ترین راهها این است که با کفش به محلی که فکر می کنید حاوی ساروج است ضربه بزنید و این کار را چندین بار تکرار کنید، اگر جرقه نزد ساروج است.

برای تشخیص این ترکیب می توانید از اره استفاده کنید بدین ترتیب که با اره سطح مورد نظر را خراش دهید اگر پودر شد آن ترکیب ساروج است.

راه دیگر برای تشخیص این ماده ریختن ترکیبی از آب و بنزین بر روی سطح مورد نظر است بدین صورت که اگر سطح سیاه شد تشخیص شما صحیح است.

برای تشخیص این ترکیب می توانید یک تکه از محل مورد نظر را جدا کرده و درون آب جوش بیندازید و ۱۰ دقیقه صبر کنید، در صورت جمع شدن چربی بر روی سطح آب آن ماده ساروج است.

یک راه ساده که البته  بستگی به نوع ساروج دارد این است که بر روی سطح مورد نظر سرکه ریخته و منتظر بمانید، در صورت جوشیدن، آن سطح ساروج است . جوهر نمک یک راه تشخیصی دیگر است فقط کافی است تکه ای از محل  را جدا کرده و در ظرف حاوی جوهر نمک بریزید، اگر بعد از ده دقیقه شروع به جوشیدن کرد و پودر شد سطح مورد ساروج است.

از دیگر راههای تشخیصی این است که  قسمتی از سطح مورد نظر را شکسته و به آن نگاه کنید، باید درون آن الیاف مختلف همانند موی ، کاه ، علف و غیره باشد.  تفاوت رنگ با محیط اطراف یکی دیگر از راههای تشخیص اولیه است زیرا ساروج سخت دارای رنگ سفید شیری ، نوع نیمه سخت دارای رنگ خاکستری و نوع  بسیار سخت دارای رنگ تیره است.